In wurd is in wurd

Yn de foarrige ôflevering fan ‘Wurden’ gong it oer it Wurdboek fan de Fryske Taal (WFT). Wat makket dat wurdboek no sa bysûnder? Wêrom binne der 25 dielen nedich (krapoan in meter oan boeken) fan wat by in oar wurdboek yn ien bân kin? It antwurd is ‘wiidweidichheid’. De beskriuwing fan it wurd wurd makket dat dúdlik. Yn diel 25 fan it WFT nimt it artikel wurd 13 fan de 582 siden yn. Fan wurd wurdt ynformaasje oer de betsjutting en oer de foarm jûn. By foarm giet it derom hoe't it skreaun wurdt; wat de útspraak is (‘wöt’, de /r/ wurdt net sein) en wat it meartal en de ferlytsingfoarm is: wurden (mei notaasje dat de útspraak fan de /t/ yn /d/ feroaret), wurdsje, wurdke (de lêste foarm is ferâldere). Fierder jout it WFT oan hoe't wurd yn de taal fan Hylpen (wòrd), Skylge (wêd) en Skiermuontseach (wes) bestiet. By de rubryk etymology (de oarsprong fan wurd) steane ferwizings nei de oerienkommende foarmen yn it Nederlânsk, Dútsk en Ingelsk: woord, Wort, word. It part oer de foarm wurdt ôfsletten mei in ferwizing nei in taalkundich artikel oer de etymology fan wurd.

Dan is it ta oan it wichtichste fan in wurdboek: de betsjuttingen. Miskien sizze jo ‘in wurd is in wurd’, mar dat tinke wurdboekskriuwers net. Dy sykje om mear betsjuttings. De grûnbetsjutting fan wurd is: ‘kleinst isoleerbaar geheel van spraakgeluiden met een zelfstandige betekenis; de zichtbare (geschreven, gedrukte) voorstelling van het genoemde taalelement als samenstel van letters.’ In formele Nederlânske omskriuwing, mar it giet om it gewoane wurd ‘wurd’ sa't jo dat útsprekke (‘wöt’) of opskriuwe as it ‘samenstel’ fan letters: w-u-r-d’. Mar wurd betsjut ek: ‘bevel; opdracht’ (yn ‘Wy sille dwaan neffens jo wurd’). Of: ‘mondelinge toezegging, belofte’ (yn ‘ik jou myn wurd, ik gean net by dy wei’). En yn: ‘de Zoon van God, Jezus Christus’ (‘En it Wurd is minske wurden en Hy hat ûnder ús wenne’). Wurd telt yn it WFT fjirtjin betsjuttings, yn it gewoane wurdboek trije.

Neist dat in wurd ien of mear betsjuttings hat, kin it ek foarkomme yn ferbining mei oare wurden: yn gewoane sinnen, yn siswizen, útdrukkings en sprekwurden. Yn it WFT-artikel wurd  stiet dy ynformaasje oanjûn. By de betsjutting ‘toezegging, belofte’ fan wurd stiet: jins wurd brekke; jins wurd jaan; jins wurd hâlde;  op myn wurd; op immens wurd fan eare. En siswizen: immen oan syn wurd hâlde; immen fan jins wurd wêze; eat mei in wurd fan wierheid sizze. En dan noch sprekwurden: in man in man, in wurd in wurd; de wurden binne goed, mar de hin leit aaien (‘men heeft meer aan daden dan aan woorden’). Oan it slot fan de trettjin siden wurd steane sa'n 250 mooglikheden om mei wurd oare wurden te foarmjen: bibel + wurd = bibelwurd, boek + wurd is boekewurd, wurd + boek = wurdboek ensfh.
Wolle jo wat witte oer wurden, pak it Wurdboek fan de Fryske taal. Dat is de kaai dy't past op de Fryske wurdskat.

It WFT is ek oer it ynternet te rieplachtsjen: www.fryskwurdboek.nl.
Klik op wurd, foar it artikel wurd (en set in finkje yn de hokjes efter subbetekenissen  | citaten)

Wat in wurdboek

It is ôf, it Wurdboek fan de Fryske taal (WFT) is klear! Mei de publikaasje fan diel 25 op 11-11-11 is dit mânske projekt dan lang om let ôfsletten. Der is 73 jier oan it wurdboek wurke. By it begjin fan it wurk yn 1938(!) is alderearst begûn mei it sammeljen fan taalmateriaal. Dat materiaal bestiet út Fryske wurden en útdrukkings út boeken, taalenkêtes en út de sprektaal. En dan allinnich út it tiidrek 1800-1975.  Dy wurden en útdrukkings binne op mei-inoar mear as 2,5 miljoen systeemkaartsjes notearre en al dy kaartsjes binne opslein yn 472 houten laadsjes. Set men dy kaartsjes efterinoar, dan is dat in rige fan hast 300 meter!
Op elk kaartsje stiet ien wurd mei in sin dêr't it yn brûkt wurdt. Twa miljoen kaartsjes betsjut net twa miljoen ferskillende wurden, fan de measte wurden binne mear as ien kaartsje. In faak brûkt wurd as hâlde hat wol 40 aparte betsjuttings en der binne ek gâns siswizen en sprekwurden mei hâlde. Dy steane elk apart op in kaartsje, dêrom binne der hûnderten kaartsjes mei it wurd hâlde.
Mei help fan al dy kaartsjes hawwe mei-inoar 20 redakteuren tusken 1960 en 2009 oan it wurdboek skreaun. Yn it jier 1981 hat bygelyks ien redakteur sa'n trije moanne tiid nedich hân om it artikel hân, mei alle dialektynformaasje, útspraakgegevens, betsjuttings, siswizen en oare  útdrukkings te skriuwen. De siswize ‘it mei de hannen fertsjinje’ is hjir dan ek figuerlik fan tapassing. It úteinlike artikel hân stiet yn diel 8 fan it wurdboek en beslacht 15 bledsiden!

Net alle wurdboekartikels namen trije moanne tiid om te skriuwen. Koarte artikels as hânappel of helikopter sille grif binnen it kertier klear west hawwe om't se lang sa yngewikkeld net binne: se hawwe mar ien betsjutting en der besteane gjin sprekwurden of siswizen mei dy wurden. Se beslane ek mar twa of trije rigels yn it wurdboek.
Neist de 20 redakteuren hawwe troch de jierren gâns oaren (betelle krêften en frijwilligers) meiwurke oan it wurdboek. Hja hawwe de kaartebakken klearmakke foar gebrûk: wurden opsykje, op kaartsjes type, alfabetisearje. Hja hawwe ek de hânskreaune wurdboekteksten yn de kompjûter typt en alle wiidweidige korreksjewurk dien dat nedich wie om dy 25 dielen te publisearjen.

De wiidweidichheid, de frachten oan materiaal, de rykdom oan ynformaasje oer gebrûk, útspraak, bûgingsfoarmen, dialektfoarmen, siswizen en sprekwurden makket dit wurdboek unyk. It is ek bysûnder om't it in wittenskiplik wurdboek is. Dat hâldt yn dat alles wat beskreaun wurdt, ek te kontrolearjen is. It is troch de dokumintaasje allegear nei te gean hoe't de ynhâld fan it wurdboek ta stân kommen is.
No, mei de publikaasje fan diel 25, is dan dien wurk makke. Troch stoef troch te arbeidzjen is de ein besyld. En dat koe allinnich mar mei de wiisheid fan Waling Dykstra, dy't yn it Friesch Woordenboek út 1900 al sei: ‘Ta it bi-arbeidsjen fen in folslein wirdboek is in bulte kunde en geduld fenneden.’

It Wurdboek fan de Fryske taal is ek oer it ynternet te rieplachtsjen: www.fryskwurdboek.nl

Juffershûntsje

It sil jo mar sein wurde dat jo it juffershûntsje (schoothondje) fan it kabinet binne. Of immen makket jo út foar âld nút, splyteach of manwiif. Soksoarte fan skelpartijen binne oer it generaal net ferheffend en foar deselde dy't de nammen neijûn kriget binne se misledigjend of kwetsend. Neffens it Frysk hânwurdboek is skelle: ‘misledigjende, kwetsende taal op rûge, fûle wize uterje’. Dy omskriuwing seit neat oer de reden wêrom't skelwurden brûkt wurde. Hiel faak is dat om jinsels boppe oaren te ferheffen ta skea fan in oar persoan. As men immen ferliket mei in juffershûntsje seit men dêrmei eins fan jinsels dat jo dat net binne. De oar hat de ferachte eigenskippen fan sa'n hûntsje of it ûngeunstich uterlik, mar jo net. As minsken begjinne te skellen wurde der gjin arguminten mear brûkt, it komt allinnich  noch oan op it rippetwaar oan skelwurden dat men hat en de ‘kreativiteit’ om yn in situaasje it meast gaadlike wurd te brûken.

Minsken wurde om ferskate redenen útskeld. It kin wêze om't immens uterlik of foarkommen jin net oanstiet. Dan komme der wurden as fjoertoer, brillejoad of strykplanke. It binne faak dingen dêr't sa'n persoan neat oan dwaan kin. Ek it uterlike oansjen lykas smoargens ropt ôfkear op dy't mei in skelwurd utere wurdt: aap, drint, podde, heiden, jakhals, fodze, kealkop.

It aparte, ôfwikende hâlden en dragen fan in persoan kin ek reden ta it brûken fan skelwurden wêze. Minsken dy't ûndogens, sloarderich, ferfelend, seurderich, ûnakseptabel, ûnfatsoenlik, ûnfoech, neibauwerich of âldsk dogge, krije wurden as bavianekop, bêdmiger, hûnelul, meubel, nút, rotsek of teanpluzer nei de holle slingere.

It ferûnderstelde minne karakter fan immen kin yn skelwurden ôfstraft wurde. Lju dy't kwea, dom, ferfeelsum, ferfelend, noartsk,  ûnsympatyk, ferachtlik, aaklik, bang, gemien, sleau of slûch binne, krije as label mei: ûngelok, boer, boerehufter, droechskiter, farken, hûn, huorrejong, ymbesyl, kaffer, kloat, koekje, kring, sekreet, tsjoarbolle, skytlak, dropke.

Lju mei in (ôfwikende) oertsjûging of oanhingers fan de oare partij krije der soms ek fan lâns. Yn sa'n gefal binne it finen, readen, swevers, geitehierren sokdragers, papen of heidenen.

Beroppen en funksjes kinne ek negative gefoelens oproppe dy't utere wurde yn skellerij. Immen op kantoar wurdt inketslabber neamd. In bouboer is in klútskopper, in dûmny is in preekrôt, in bakker in boltsjekniper. Amtners binne lânopfretters en doarwarders wurde útskeld foar dûbeltsjeman en griper.

Skellerij wurdt oer it algemien net akseptearre. Foaral as der grouwélige en ûnfoege wurden brûkt wurde, hoecht men net op ynstimming te rekkenjen. It brûken fan bistenammen foar minsken, it neamen fan aaklike sykten of slimme taboewurden stiet maatskiplik net yn oansjen. Troch de bank nommen wurdt skellen sjoen as ûnfatsoenlik en as bewiis fan ûnfermogen. Dochs is der blykber in maatskiplik ferlet om inoar útskelle te kinnen. Ek yn de Twadde Keamer is dat ferlet waarnimber, wat bliken docht út it brûken fan termen as juffershûntsje. It bliuwt fansels in fraach oft it brûken fan sokke wurden falt ûnder de neamer ‘doch normaal’.

(Friesch Dagblad 15-10-2011)

Yn runen ritst

Aib kabu deda habuku. Fjouwer frjemde wurden dy't op it earste besjen fraachtekens oproppe en grif  net yn de 'Wat & hoe taalgids Fries' steane. En dochs binne it Fryske wurden en se hearre ta it âldste Frysk dat ús oerlevere is. Dizze koarte tekst stiet op in hoarnen kaam út de achtste ieu en is deryn ritst (skrast) yn runetekens. Runen binne Germaanske skrifttekens dy't yn West- en Noard-Europa brûkt waarden fan it begjin fan de jiertelling ôf oant sawat 1500 ta. Foaral yn Skandinavië brûkte men dat skrift, hoewol't it Latynske skrift dat wy hjoed-de-dei noch brûke doe ek wol bekend wie. Runeynskripsjes besteane út tekens of 'stêven' dy't elk in lûd foarstelle. Troch stúdzje en ferliking hawwe gelearden útfûn hokker letters de tekens foarstelle.

Runen binne spitigernôch sûnt de nazitiid yn in ferkeard deiljocht kommen. De nasjonaalsosjalisten ferhearliken de Germanen en misbrûkten hiel wat âlde symboalen foar har eigen waantinkbylden. Op dy wize hawwe se om it Germaanske ferline hinne in mystike ideologyske wrâld betocht dêr't goaden en runen in rol yn spilen. It bekendste misbrûk fan runen is wol it ss-teken. Lykwols hawwe de oarspronklike âlde runen neat mei dy Dútske útfynsels út de foarige ieu te meitsjen. De midsieuske runen funksjonearren gewoan as kommunikaasjemiddel.

De measte Fryske runeynskripsjes steane op foarwerpen dy't yn de ôfrûne ieu foar it ljocht kamen by terpôfgravingen en argeologyske opgravingen. It giet dan om kammen, swurden en munten. Mei-inoar binne der 21 runeynskripsjes fûn dêr't Fryske wurden op steane. De foarwepen mei de runen binne ûnderbrocht yn bygelyks it Fries Museum en it Groninger Museum. Net altyd is dúdlik te ûntsiferjen wat op de foarwerpen stiet en net altyd kin fan in wol ûntsifere tekst sein wurde wat it betsjut, mar fan fierwei de measten is it wol bekend. En sa beskikke wy oer in bestân fan sa'n 50 Aldfryske wurden út de iere midsieuwen. It âldste Fryske wurd dat wy kenne is 'skanumodu'. It stiet yn runen skreaun op in munt en betsjut safolle as 'skjinne moed', oftewol 'goede moed'. Yn it wurd 'skanu' is 'skjin' werom te finen en yn 'modu' sjocht men al gau it wurd 'moed'.

Dat âldste Frysk is sûnt 16 septimber ek op ynternet nei te gean, want de Fryske Akademy hat op dy dei in databank mei Aldfrysk op it ynternet publisearre. De wurden dêr't it om giet binne der allegear yn te finen en fan in oantal runeynskripsjes binne ek foto's te besjen. It is al in kontrast dat jo mei sok nijmoadrich kompjûterark neigean kinne wat in tige âlde ynskripsje as 'Aib kabu deda habuku' betsjut. 'Aib' is in manljusnamme, 'Habuku' dy fan in frou. Deda (fgl. nijfrysk 'dwaan') betsjut 'makke' en 'kabu' is 'kaam'(fgl. Ingelsk 'comb'). Der stiet dus dat Aib dizze kaam makke foar Habuku. It stiet dan wol net yn de 'Wat & hoe taalgids Fries', mar gelokkich al yn de taaldatabank fan de Fryske Akademy.

De taaldatabank is te finen op  http://tdb.fryske-akademy.eu/.

It Frysk ô-fbre-kke

Is 'wodanstimpel' in timpel fan Wodan of in stimpel fan Wodan? In minske mei wat algemiene ûntwikkeling seit fansels dat it de timpel fan Wodan is en dat de oare opsje net wierskynlik is. Dochs is de fraach net hielendal sûnder belang as it om it ôfbrekken fan wurden yn boeken, kranten en tydskriften giet. Dat ôfbrekken wurdt automatysk dien troch de kompjûter dy't brûkt wurdt by it ferwurkjen fan de teksten. De kompjûter brekt ôf neffens regels, want men kin in wurd net samar eigenwillich ôfbrekke. It moat op 't lêst allegear ek wat lêsber bliuwe.

By wodanstimpel hawwe wy in wurd dêr't de regels sekuer tapast wurde moatte. Ien fan de regels is dat gearstalde wurden ôfbrutsen wurde tusken de parten dêr't it wurd út bestiet: aai-wyt, kant-line, pike-poat. As de kompjûter dy regel tapast komt er op wodan-stimpel, wylst jo daliks sjogge dat it wodans-timpel wêze moat. Dy -s- tusken wodan en timpel makket it foar de kompjûter dreech: hy heart net by de wurden wodan en timpel, mar wurdt apart ynfoege as dy twa in gearstalling foarmje. En yn dat gefal moat er by goed ôfbrekken oan wodan sitten bliuwe.

Meastal giet it ôfbrekken wol goed. Wurden as 'men', 'kin', 'in', 'wurd', 'net' kinne hielendal net ôfbrutsen wurde, en dêr rêdt de kompjûter him wol mei. Dochs komt it dus geregeld foar dat it misbeteart en mei it Frysk noch faker as mei it Nederlânsk. Foarbylden dêrfan út it Nederlânsk binne 'slap-lantje' (sla-plantje) en 'be-kaf' (bek-af). Dat it yn it Frysk faker misgiet as yn it Nederlânsk komt om't de measte kompjûters de Nederlânske regels tapasse wylst it Frysk syn eigen ôfbrekregels hat. Dat is omdat der aparte letterkombinaasjes binne dy't yn it Frysk net ôfbrutsen wurde meie en yn it Nederlânsk wol. Of de oarsaak is dat dy kombinaasjes net yn it Nederlânsk foarkomme. Foarmen as /ea/ /oa/ /ij/ en /uo/ yn wurden as 'beam', 'smoar', 'snuorje' en 'ynsnijing' wurde yn kranten geregeld ôfbrutsen as 'be-am', 'smo-ar', 'snu-orje' en 'ynsni-jing'. En by wat langere wurden krije wy dit: 'nettsjinste-ande', 'ûnferste-anber', 'ferso-arger', 'boereko-alsplant'.  Oare nuvere fersinnen binne 'rekreaasjes-wimmen', 'bes-warden', 'nês-taai', 'boekes-tander'. It komt ek foar dat ôfbrekkings neffens de regels dochs ûndúdlik binne: 'be-kerfol', 'beu-kerferske', 'bol-lekeal', 'ferse-gelje'. Foar dûbele, dus ek ûndúdlike útlis komme yn oanmerking 'apen-út', 'boeken-út' en 'fers-topje'.

Soms binne de regels sa dreech dat jo in kompjûter hiel wat leare moatte eardat er it goed docht. Sa kin fan it wurd 'fisk' it tiidwurd 'fiskje' makke wurde (ik fiskje, do fiskest, ensfh.) en it ferlytsingswurd 'fiskje'. It tiidwurd moat ôfbrutsen wurde as fis-kje en it ferlytsingswurd as fisk-je. It is al apart.

Der steane hiel wat goedbe-doelde ôfbrekstreekjes yn dizze ôflevering fan Wurden, mar it kin wêze dat de kompjûter by de opmaak fan dit stikje ûnbed-oeld in pear fers-innen makket. Yn it fo-ar bi-ed ik myn ferûnts-kuldi-gingen dêrfoar oan.

Publisearre yn Friesch Dagblad, 20 augustus 2011

Froulike foarmen

Koartlyn wie yn it nijs dat yn Sweden in sekseneutraal pjutteboartersplak bestiet dêr’t bern amper of net konfrontearre wurde mei harren geslacht. De wurden ‘har’ en ‘him’ wurde mijd en ek oare oantsjuttings dy’t ferwize nei it geslacht besjocht men dêr mei in skalk each. It sil lykwols foar dy’t dat nedich fynt in toer wurde om bern folslein geslachtsleas op te bringen. Biologysk is it ûnmooglik en taalkundich jout it ek genôch tûkelteammen. De taal sit ommers fol ferwizings nei it manlik en froulik geslacht. Wy ferwize bygelyks mei foarnamwurden as ‘hja’, ‘sy’, ‘har’ nei in frou, en nei in man mei ‘hy’, ‘er’ en ‘him’. In alternatyf dêrfoar, foar wa’t dat perfoarst wol, is net beskikber.
As it oer manlik en froulik yn de taal giet, is der yn ’e skiednis wol wat feroare. Sa wienen fan âlds yn it Frysk en Nederlânsk haadwurden ek manlik en froulik. Yn de tiid foar 1500 bestie dat ferskil noch dúdlik en hie it gefolgen foar de bûging fan wurden, op deselde wize as hjoed-de-dei noch yn it Dútsk. Yn dy taal sjocht men noch oan it lidwurd (der Mann, die Frau, das Kind) oft in wurd manlik, froulik of ûnsidich is. It wurdgeslacht is ek yn de namfalsútgongen werom te finen (ein, eine, eines, einem, einen). Ek it Frânsk tsjut de haadwurden oan mei ‘le’ (manlik) of ‘la’ (froulik).
Oan de sin ‘Ik bin studint’ sjocht men net oft it om in manlike of froulike studint giet. Yn prinsipe binne studint, bakker, Fries, dûnser, dokter ensafuorthinne wat it geslacht oangiet neutraal, it giet om in man óf in frou. Wol men útdruklik oanjaan dat it om in froulike útoefener fan in berop of útfierder fan in aksje giet, dan brûke wy de efterheaksels -ske, -esse, -inne, -e en -ster: studinte, bakkerinne, dokterske, skriuwster, ferliedster. Wurden op -ske binne ferâldere en soms krije de foarmen in negative bybetsjutting.
Mei it efterheaksel -inne wurdt ek nei in froulik dier ferwiisd: apinne, ezelinne, bearinne. By bisten kinne mantsje en wyfke elk ek in aparte namme hawwe: bear en sûch (en net bearinne!) by bargen, rikel en teef by hûnen, raam en ei by skiep en kninen. Nei manlike of froulike bisten wurdt ek wol ferwiisd troch der mantsje- of wyfke- foar te setten: wyfkeknyn, wyfkeljip, wyfkeskiep. En by einsluten is it sa dat wyfkebisten oantsjut wurde kinne mei ferlytsing: it doke, ljipke, eintsje. Frouljusnammen wurde ek wol fan manljusnammen ûnderskaat troch ferlytsing: Bauke-Baukje, Jan-Jantsje, Klaas-Klaske.
De taal sit dus fol mei froulike foarmen en men is fansels no wol benijd wat striders foar de sekseneutraliteit dogge mei de froulike efterheaksels yn keninginne en prinsesse. It deseksualisearjen fan de taal kriget sa mooglik noch grutte maatskiplike gefolgen: wurdt Máxima skielk kening en gjin keninginne? En binne Amalia, Alexia en Ariane gjin prinsessen mar prinsen? It sil ús, har en him ris benije.

Ofkoartingen ensfh.

In wike as wat lyn fertelde in Friesch Dagblad-redaktrise yn har column dat se mooglik in ûnbekend Frysk muzykynstrumint sjoen hie: de ‘ensfh.’ It gong lykwols net om in nij ynstrumint, mar om de ôfkoarting ensfh. dy’t stiet foar ‘ensafuorthinne’. In ôfkoarting is in ferkoarting fan in bekend wurd of begryp. It is wol handich om se te brûken want it skeelt romte. Foaral faak foarkommende wurden of wurdgroepen wurde ôfkoarte, want in tekst lêst makliker as ôfkoartings brûkt wurde. Tink der bygelyks mar oan as hieltyd ferwiisd wurdt nei in oare bledside earder of fierderop. Dan is it handiger om ‘sj. bls. 131’ te skriuwen as folút ‘sjoch bledside hûndertienentritich’. En ûnder in foto stiet faker ‘f.l.n.r.’ as folút ’fan lofts nei rjochts’. In ôfkoarting seit ek makliker: ‘dvd’ leit better yn ’e mûle as ‘digital versatile disc’.

Miskien sjogge jo dochs nuver tsjin Fryske ôfkoartings oan. De measte Friezen lêze ommers makliker Nederlânsk as Frysk. In Fryske tekst lêze falt noch wol ta as de wurden lykje op Nederlânske wurden mei deselde betsjutting. De sin ‘Ik kom thús’ leveret gjin swierrichheden op. It wurdt al dreger as yn it Frysk wurden brûkt wurde dy’t yn it Nederlânsk hiel oars binne: ‘De tsjirk en it waarlamke wjukkelje boppe de finne’ (= De tureluur en watersnip fladderen boven het weiland). Sa giet it ek mei Fryske ôfkoartings: der binne guon dy lêze makliker (r.-k. = rooms-katolyk, bgl. = bygelyks) mar as jo net in oefene lêzer binne, dan sjogge jo der soms nuver tsjinoan. Besykje dizze ôfkoartings mar ris folút te sizzen: ûsb, bouj., jkfr. De kâns bestiet dat jo no ek in nij muzykynstrumint sjogge of dat jo miene Russysk te lêzen. Dat falt wol wat ta, it bliuwt Frysk, se steane foar ‘ûnreplikesaakbelesting’, ‘boujier’ en ‘jonkfrou’. Yn in omtekst wurdt faak wol dúdlik wat bedoeld is en soms helpt it om it wurd earst folút te skriuwen en dêrnei de ôfkoarting te brûken.
Sa ek de sin ‘ús Femke giet nei it tmbû en net nei it twû’. It is mar goed dat yn it nije Frysk Hânwurdboek stiet dat mei tmbû ‘tariedend middelber beropsûnderwiis’ bedoeld wurdt, en dat der ferwiisd wurdt nei ‘vmbo’ (voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs); en dat twû stiet foar ‘tariedend wittenskiplik ûnderwiis’ mei in ferwizing nei vwo (voorbereidend wetenschappelijk onderwijs). Soms is it goed dat ek yn it Frysk Nederlânske ôfkoartings brûkt wurde kinne. Femke mei nei it vmbo om in moai fak te learen, en hoecht dêrfoar net nei it vwo.

Ien en oar makket wol dúdlik dat it brûken fan ôfkoartings yn teksten of taal mei ferdrach moat.
Ofkoartings (ôfk.), soms moatte se mei haadletters, dan wer mei lytse letters. De iene kear  mei punten en de oare kear net. Dy regels binne in apart taalstikje wurdich. As ôfsluting noch in puzeltsje. En dan bin ik foaral benijd wat jo tinke dat de lêste fan it rychje betsjut: APF, apk, y.t.t., D.V., ADHD, FA, Afûk, hPa, heechl., Heechl., FD, Fr.D., H.K.H., n, n., N, N., Ned. Herf, PKN, r.-k., rk, CGK, pf, pffff!

In Frysk riedsel

It is grien en driuwt op it wetter. It is read  tusken wyt en blau en weaget yn ’e wolken. Twa riedsels mei ien en itselde antwurd: in pompeblêd. It earste riedling ferwiist nei it blêd fan de swanneblom (waterlelie) of fan de giele plomp. De op it wetter driuwende blêden fan beide planten binne ovaal of rûn mei in kylfoarmige ynsnijing. It twadde riedling doelt op elk fan de sân reade, stilearre figueren dy't ôfbylde binne yn de wite banen fan de Fryske flagge. Dy reade blêden yn de flagge steane foar de sân Fryske seelannen. Yn de midsieuwen wiene dat de selsstannige gebieten yn it âlde Fryslân (û.o. Westergoa, Oastergoa, Sânwâlden en de Ommelannen). De Ommelannen lizze hjoed-de-dei yn Grinslân en yn it provinsjewapen fan Grinslân komt ek in ôfbylding foar mei skeane banen dy't op de Fryske flagge liket. Yn it printsje op dat wapen steane lykwols gjin sân pompeblêden, mar alve reade hertsjes. Dy hertfiguerkes steane foar alve kriten dêr't de trije Grinzer Ommelannen (Hunsingo, Fivelingo en Westerkwartier) yn opdield wienen.

Der is in Frysk liet fan Jan fan 'e Gaestmar (pseudonym fan Jan Jelles Hof) dêr't de Fryske flagge yn besongen wurdt: >Sjoch, sjoch dy skeane banen, / Dat weagjend wyt en blau, / Dy reade pompeblêden, / Dat âlde byld fan trou!= Dy flagge is sûnt 1958 de offisjele provinsjeflagge fan Fryslân en is tige populêr. Der is gjin provinsje dêr't de eigen provinsjeflagge safolle útstutsen wurdt as yn Fryslân. Ek as byldmerk of logo wapperet de flagge op gâns plakken. Hy stiet op de ferpakking fan suvelprodukten, op fuotbalshirts, klompen, ûnderbroeken en holledoeken. Der is in beppefyts mei de Fryske flagge en sels it folksliet op de jasbeskermers. Fierder rydt de Fryske flagge libbensgrut troch de provinsje op de jarretenks fan in transportbedriuw út Bitgummole. Hoe moai kin in flagge op in strontpream wêze!

Allinnich it pompeblêd as symboal fan Frysk en Fryslân komt ek foar: De Fryske F16's raze troch de loft mei pompeblêden op 'e sturt. Guon Fryske bedriuwen sette it pompeblêd as puntsje op de i yn har bedriuwsnamme. In koekebakker út Molkwar bakt koeken yn de foarm fan in pompeblêd. En men sjocht pompeblêdspjeldsjes foar op ’e klean, dêr’t immen mei seit dat er Fryslân en it Frysk heech hat. Der binne plakplaatsjes mei de sin 'Ik [pompeblêd] Fryslân'. Hjir stiet it blêd symboal foar 'hâlde fan' en sa komt de relaasje fan it pompeblêd mei it hert werom.

http://www.fnpj.nl/?frysk/nijs/13/

It Pompeblêd as logo of byldmerk is bedoeld om jin te ûnderskieden, om mei wat unyks oandacht te lûken. As de Fryske flagge of it pompeblêd troch elkenien oates en toates brûkt wurdt, ferliest it dan lykwols net syn unike, ûnderskiedende krêft? As elk it brûkt, falle jo dan noch wol op as koar, korps, klup, bedriuw of ynstelling? Binne jo dan noch wol unyk? En is sa'n âld symboal yn dizze tiid wol 'flitsend' en trendy? Dat riedsel meie jo sels it antwurd op jaan!

Publisearre yn Friesch Dagblad, 28 maaie 2011

Hjoed-de-dei Keninginnedei

Moat 'Keninginnedei' hjoed-de-dei mei in haadletter skreaun wurde of net?  En 'hjoed-de-dei', moat dat no los, fêst of  mei streekjes (hjoed de dei, hjoeddedei, hjoed-de-dei)? As lêzer fan dizze rubryk krije jo no in opdracht: pak jo Frysk wurdboek en sykje ris op 'hjoeddedei'. Der is in kâns dat jo it net fine kinne omdat it sa't it liket der net yn stiet. Foardat jo no it wurdboek by it âld papier smite, moatte jo earst efkes fierder lêze. Der binne ferskillende Fryske wurdboeken: guon yn de saneamde âlde stavering (spelling) en guon yn de nije stavering. Der binne wurdboeken Frysk-Nederlânsk en Nederlânsk-Frysk. En der binne tinne en tsjokke wurdboeken. Fierder is der noch it grutte Wurdboek fan de Fryske taal (24 dielen!) en it ientalige wurdboek: it Frysk Hânwurdboek út 2009.

Wurdboeken kinne brûkt wurde om de stavering fan wurden op te sykjen. De regels foar de Fryske stavering binne fêststeld troch de Provinsjale Steaten. Dan giet it oer saken as 'aa' of 'ae', 'forkeapje' of 'ferkeapje' en 'ûre' of 'oere'. Mar regels om wurden oaninoar of los te skriuwen of oer haadletters of lytse letters, dêr hawwe de Provinsjale Steaten neat oer sein. It gefolch is dat wurdboekmakkers dêr sels in beslút oer nimme moatte en dy besluten falle net altyd gelikens út. Yn guon âldere wurdboeken wurdt hjoed-de-dei los skreaun (hjoed de dei) en dan stiet it by it wurd 'hjoed'. Yn oare wurdboeken stiet it hielendal oaninoar as 'hjoeddedei'. Eartiids seagen wurdboekmakkers nei âldere wurdboeken en grammatika's om in skriuwwize fêst te stellen. Mar sa't al sein is, in oantal saken binne net dúdlik regele en âldere wurdboeken komme der soms yn om.

It nije Frysk Hânwurdboek fan 2009 skriuwt 'hjoed-de-dei', mei keppelstreekjes. De makkers fan  dat wurdboek hawwe foar saken as keppelstreekjes, los- of oaninoar en haadletters de regels foar it Nederlânsk oernommen fanwege de ûndúdlikheid fan eartiids. Dy Nederlânske regels binne fêstlein yn de 'Woordenlijst Nederlandse Taal', it saneamde 'Groene boekje'. Alles wat yn dat boek stiet is offisjeel fêststeld troch it Nederlânske en Belgyske regear.

Dy Nederlânske regels binne hiel goed ta te passen op it Frysk. 'Hjoed-de-dei' is in saneamde gearkeppeling (samenkoppeling) fan wurden en sokke gearkeppelings komme yn it Nederlânsk en Frysk foar. De regel is dat sokke wurden mei streekjes skreaun wurde. In pear Nederlânske en Fryske foarbylden binne 'kruidje-roer-mij-niet', 'heen-en-weer', 'ferjit-my-net' en 'stek-yn-'e-bûse'.

It Nederlânsk hat it 'Groene Boekje' dat staveringsregels jout en in list mei tûzenen wurden yn de offisjele stavering. Foar it Frysk soe it ek goed wêze dat der sa'n boekje komt. Alle staveringsregels soenen deryn stean moatte en fan elk wurd in standertfoarm. Sa kin foar besteande ûndúdlikheden in oplossing jûn wurde. Yn dat boekje soe grif stean dat Keninginnedei hjoed-de-dei mei in haadletter skreaun wurdt, want krekt as yn it Nederlânsk krije de nammen fan feestdagen in haadletter oan it begjin.

 Publisearre yn Friesch Dagblad, 30 april 2011

Voedselcrisis: nei hokker bank?

Sa’n tsien jier ferlyn waard yn Nederlân de earste ‘voedselbank’ oprjochte, in ynstelling dy’t iten ynsammelet en dat fergees útdielt oan minsken dy’t it finansjeel krap hawwe. ‘Voedselbank’ is in Nederlânsk wurd en sa’t it giet mei hast alle wurden út it Nederlânsk, sa giet it hjir ek mei: yn it Frysk sizze en skriuwe wy meast ‘voedselbank’. In wurd dêrfoar yn de eigen taal meitsje dogge wy net sa gau, want wy fine sa’n eigen en echt Frysk wurd al gau oerdreaun.

Mar al dy pakken rys en makaroany, dy oalje en blikgriente, sizze wy dêr yn it Frysk wol ‘voedsel’ tsjin?  Mei oare wurden, is ‘voedsel’ yn ‘voedselbank’  wol in goed  Frysk wurd? De fraach stelle is de fraach beäntwurdzje: nee, it is gjin geef Frysk. Dat is net allinnich it oardiel fan de ‘gelearden’ fan de Fryske Akademy; jo as ‘gewoane’ Fries fiele ek wol oan dat it net doocht. Mar jo witte miskien ek net rjocht watfoar Frysk wurd der dan wol foar brûkt wurde moat. Dy ûnwissichheid oer ‘voedselbank’ bestiet lyksa yn de Fryske media. As men bygelyks op it webstee fan Omrop Fryslân de berjochten neigiet mei nijs oer it ferskynsel ‘voedselbank’, dan sjocht men dat se it meast ‘voedselbank’ of ‘foedselbank’ brûke. In inkelde kear skriuwe se ‘fiedselbank’ en ien kear hienen de Omrop-Fryslânlju it oer de ‘itensbank’. Mar meastal nimme se dus it Nederlânske wurd gewoan oer, soms skriuwe se dat dan noch al mei in f oan it begjin (foedselbank) om it wat Frysker lykje te litten.  In inkelde kear sette se ‘voedsel’ oer as ‘fiedsel’ en komselden brûke se it wurd ‘iten’ foar ‘voedsel’.

Voedsel is yn it Frysk fiedsel. Dat klinkt in bytsje as boekjefrysk en as fiedsel brûkt wurdt yn gearstallings as fiedselbank, fiedselallergy, fiedselpakket of fiedselkrisis, dan kin dat wat stiif oerkomme. Dêrom skytskoarje de minsken fan Omrop Fryslân der nei alle gedachten tsjinoan om it wurd fiedselbank te brûken en dêrom kieze se dan mar foar voedselbank (of sabeare ferfryske: foedselbank). Mar docht men de taal en de taalbrûkers wol rjocht as de taal net goed brûkt wurdt? It sjoernalistike fakmanskip bestiet derút dat men dúdlike taal brûkt. Dúdlike taal is ek dat men de taal op krekte wize brûkt. Dat jildt foar sjoernalisten dy’t yn it Nederlânsk skriuwe mar likegoed  foar  sjoernalisten dy’t berjochten yn it Frysk skriuwe. Dêrby kin op syn minst besocht wurde om ta in bettere Fryske oplossing te kommen foar dizze ‘voedselbankcrisis’.

Der wurde twa al wat Fryskere wurden brûkt op it webstee fan Omrop Fryslân: fiedselbank en itensbank. It beswier fan stivens, formelens by fiedselbank kin út de wei gien wurde troch de fariant itensbank te brûken. Iten is in goede, gongbere oersetting foar voedsel. Yn dizze tiden fan kredytkrisis en jildkrapte is by de gewoane banken amper mear jild te lienen. Foar de minsken dy’t earm binne en gjin jild hawwe om iten te keapjen, besteane der yn Fryslân lokkigernôch itensbanken. 

Klik op de link om te sjen wat it Wurdboek fan de Fryske taal  seit oer fiedsel en iten 

(Set om it hiele artikel te besjen in finkje yn de hokjes 'Toon ook: subbetekenissen | citaten') 

Publisearre yn Friesch Dagblad, 2 april 2011

Wêr geane jo hinne?

,,De minsken wolle ornaris wêze wêr’t se net binne”, seit in tegeltablo op it stasjon yn Ljouwert en der binne hiel wat plakken dêr’t in minske hinne kin. Mei help fan it wurdsje ‘nei’ kin oanjûn wurde dat jo yn de rjochting fan sa’n plak geane, lykas ‘ik gean nei Berltsum’.

Yn de taal kin men ek figuerlik nei plakken gean. Sa kinne jo nei Meppel ta om te kopkearen. Jo geane dan net letterlik nei Meppel. En it is ek net mooglik om jo holle dêr keare te litten, it leit alteast net foar de hân. De betsjutting is dus figuerlik, it wurdt sein as immen in stomme set úthellet. Bygelyks ,,grutte sûch, gean nei Meppel ta te kopkearen.” Of tsjin immen dy’t der min útsjocht: ,,Wat sjochsto der slûch út, do meist wol nei Meppel te kopkearen!”
In oar foarbyld fan figuerlik reizgjen is de siswize ,,Nei Jeruzalim gean om sjippe”. As men dat letterlik nimt wurdt it djoere sjippe. De figuerlike betsjutting is ‘te’n ûnder gean’, ‘teloar gean’. De siswize ‘om sjippe gean’ is al âld en giet mooglik werom op de reizen dy’t skippen eartiids nei it Middellânske Seegebiet makken om sjippe yn te keapjen en hjir hinne te farren. Fan sa’n fiere, nuodlike reis kamen de keaplju net altyd werom. It skip koe fergean of men kaam op in oare wize om. ‘Om sjippe gean’ waard dus synonym mei ‘omkomme’. Neffens de skriuwer Waling Dykstra moatte wy sels werom nei de tiid foar 1300: ‘Ten tijde der kruistochten brachten de ridders, die uit het heilige land terugkeerden, wel Jeruzalemsche zeep mee naar huis. Maar de meesten keerden nooit terug.’
Noch in pear fan sokke plakken dêr’t jo hinne kinne om net libben wer wei te kommen: ‘Nei gychem gean’, ‘nei de bar(re)bysjes gean’. Net allinnich persoanen geane nei gychem of de barbysjes, ek saken: ‘Troch de opkomst fan ynternet geane de kranten nei gychem,’ of: ‘Myn achterbân is nei de barbysjes.’ Gychem is in net-besteand plak. It wurd barbysjes giet werom op de namme fan de rivier Berbice yn Brits Guyana, dêr’t in ferskriklik klimaat hearsket.
Hjirboppe stiet dat men letterlik nei Berltsum gean kin, mar neffens it Wurdboek fan de Fryske taal kin it ek figuerlik. As in bern nijsgjirrich freget ‘wêr giet mem hinne’, kin it antwurd fan mem wêze: ‘nei Berltsum te ierdbei-iten’. Itselde dus as ‘boerefinne’, ‘futsjefinne’ of ‘kûtsjefinne’. Witte jo ek sa’n soarte fan siswize mei in plaknamme deryn, dan kinne jo dat opstjoere nei it Friesch Dagblad. Of melde op it webloch.

Ferskynd yn Friesch Dagblad 5-3-2011

Us deistich brea

Bûter, brea en griene tsiis. Jo as oprjochte Fries kinne dit sechje sûnder muoite ôfmeitsje. It wurd brea yn dit sintsje stiet foar in baksel fan rogge, wetter, soerdaai, besmard mei bûter en belein mei griene tsiis. Yn it Frysk hawwe wy neist brea ek bôle. As yn de bibel sprutsen wurdt fan ‘ús deistich brea’, wêr soe it dan om gean, om roggebrea of om bôle? Tiid om brea en bôle op ’e snijplanke te lizzen en ris neier te priuwen wêr’t it om giet.

It wurd brea komt yn oare talen foar as: brood (Nederlânsk), Brot (Dútsk), bread (Ingelsk) of Bröd (Sweedsk). En yn de Fryske dialekten: braid (Skiermuontseach), braa (Hylpen), bruar/bruad (Noard-Frysk). Yn it Âldfrysk bestie it as brād of brēd. Yn it Nijfrysk betsjut it foaral ‘iten bakt fan daai, benammen roggebrea’. In twadde betsjutting is: ‘poarsje daai bakt yn in beskate foarm, benammen roggebrea’. De earste betsjutting is in algemiene namme foar allegear soarten fan daai bakt iten. By de twadde giet it om it iten sa’t jo dat by de bakker helje: in pakje of stikje brea. En dan giet it yndied om roggebrea. Yn it Nederlânske giet it by brood lykwols om alle (riisde) fan daai bakte itensprodukten: bôle en (rogge)brea.

Bôle is de algemiene namme foar ‘iten fan riisd en dêrnei bakt (weet)daai’. It wurd is famylje fan it Nederlânske wurd bol. Bol is net de algemiene namme foar ‘iten fan riisd en dêrnei bakt (weet)daai’, mar foar in soarte fan bôle, nammentlik bôle dy’t in rûne foarm hat en fan boppen bol riisd is. Bygelyks in tarwebol of in mueslibol. It Fryske wurd bôle is dus wól de algemiene namme foar wat fan daai bakt  is en kin boppedat élke foarm hawwe: bol, rûn of lang. Hy kin foarkomme mei rjochte, hege sydkanten fan in bus of blik, mar ek as bol as er op ’e flier fan de oven bakt is. It docht der dus net ta hoe’t it bakt is of wat de foarm is: flierbôle, stokbôle, trompkebôle, kantbôle, plaatbôle, krintebôle, peaskebôle, it is allegear bôle.

Yn it Frysk is der noch in ferskil tusken brea en bôle. Brea is de namme foar wat jo konkreet by de bakker keapje: in pakje brea, in heal brea. It is ek in algemiene namme foar fan moal bakt iten, yn bygelyks ‘yt nou earst dyn brea mar op’ of yn de bea ‘jou ús hjoed ús deistich brea’. Yn dizze bea fan Jezus kin brea útlein wurde as ‘iten yn it algemien’. En noch in stapke fierder is, dat brea ek ‘libbensûnderhâld, kost’ betsjut: ‘Wat dogge jo foar jo brea?’, ‘wrotte foar in sober stikje brea.’

Bôle bliuwt konkreet en hat dy lêste brede betsjutting net. Men kin net sizze: ‘wat dogge jo foar jo bôle’. En as Jezus bidden hie: ‘jou ús hjoed ús deistige bôle’, dan gong it foaral oer bôle en net oer iten yn it algemien. Mar dochs jildt foar bôle en brea dat wy it deistich nedich hawwe.

Ferskynd yn Friesch Dagblad 5-2-2011