It Frysk ô-fbre-kke

Is 'wodanstimpel' in timpel fan Wodan of in stimpel fan Wodan? In minske mei wat algemiene ûntwikkeling seit fansels dat it de timpel fan Wodan is en dat de oare opsje net wierskynlik is. Dochs is de fraach net hielendal sûnder belang as it om it ôfbrekken fan wurden yn boeken, kranten en tydskriften giet. Dat ôfbrekken wurdt automatysk dien troch de kompjûter dy't brûkt wurdt by it ferwurkjen fan de teksten. De kompjûter brekt ôf neffens regels, want men kin in wurd net samar eigenwillich ôfbrekke. It moat op 't lêst allegear ek wat lêsber bliuwe.

By wodanstimpel hawwe wy in wurd dêr't de regels sekuer tapast wurde moatte. Ien fan de regels is dat gearstalde wurden ôfbrutsen wurde tusken de parten dêr't it wurd út bestiet: aai-wyt, kant-line, pike-poat. As de kompjûter dy regel tapast komt er op wodan-stimpel, wylst jo daliks sjogge dat it wodans-timpel wêze moat. Dy -s- tusken wodan en timpel makket it foar de kompjûter dreech: hy heart net by de wurden wodan en timpel, mar wurdt apart ynfoege as dy twa in gearstalling foarmje. En yn dat gefal moat er by goed ôfbrekken oan wodan sitten bliuwe.

Meastal giet it ôfbrekken wol goed. Wurden as 'men', 'kin', 'in', 'wurd', 'net' kinne hielendal net ôfbrutsen wurde, en dêr rêdt de kompjûter him wol mei. Dochs komt it dus geregeld foar dat it misbeteart en mei it Frysk noch faker as mei it Nederlânsk. Foarbylden dêrfan út it Nederlânsk binne 'slap-lantje' (sla-plantje) en 'be-kaf' (bek-af). Dat it yn it Frysk faker misgiet as yn it Nederlânsk komt om't de measte kompjûters de Nederlânske regels tapasse wylst it Frysk syn eigen ôfbrekregels hat. Dat is omdat der aparte letterkombinaasjes binne dy't yn it Frysk net ôfbrutsen wurde meie en yn it Nederlânsk wol. Of de oarsaak is dat dy kombinaasjes net yn it Nederlânsk foarkomme. Foarmen as /ea/ /oa/ /ij/ en /uo/ yn wurden as 'beam', 'smoar', 'snuorje' en 'ynsnijing' wurde yn kranten geregeld ôfbrutsen as 'be-am', 'smo-ar', 'snu-orje' en 'ynsni-jing'. En by wat langere wurden krije wy dit: 'nettsjinste-ande', 'ûnferste-anber', 'ferso-arger', 'boereko-alsplant'.  Oare nuvere fersinnen binne 'rekreaasjes-wimmen', 'bes-warden', 'nês-taai', 'boekes-tander'. It komt ek foar dat ôfbrekkings neffens de regels dochs ûndúdlik binne: 'be-kerfol', 'beu-kerferske', 'bol-lekeal', 'ferse-gelje'. Foar dûbele, dus ek ûndúdlike útlis komme yn oanmerking 'apen-út', 'boeken-út' en 'fers-topje'.

Soms binne de regels sa dreech dat jo in kompjûter hiel wat leare moatte eardat er it goed docht. Sa kin fan it wurd 'fisk' it tiidwurd 'fiskje' makke wurde (ik fiskje, do fiskest, ensfh.) en it ferlytsingswurd 'fiskje'. It tiidwurd moat ôfbrutsen wurde as fis-kje en it ferlytsingswurd as fisk-je. It is al apart.

Der steane hiel wat goedbe-doelde ôfbrekstreekjes yn dizze ôflevering fan Wurden, mar it kin wêze dat de kompjûter by de opmaak fan dit stikje ûnbed-oeld in pear fers-innen makket. Yn it fo-ar bi-ed ik myn ferûnts-kuldi-gingen dêrfoar oan.

Publisearre yn Friesch Dagblad, 20 augustus 2011