Yn ien fan syn ferhalen skriuwt de
njoggentjinde-ieuske auteur Joast Halbertsma: ‘ Noch ferachtliker neamden se
him lawabbel, omdat er net by de man stie lykas de spekstro, of de earte en
beane.’ Dêr stiet ien wurd yn dat net misstien hie yn it Grut Frysk Diktee fan
16 april: lawabbel. Giet it hjir miskien om in persoan? Mar dan is de ferbining
mei spekstro (spekpankoeken), earte en beane wat nuver. Nee, in lawabbel is in
ierappel. Halbertsma ferbasteret it wurd ierappel op humoristyske wize om goed
útkomme te litten dat ierappels sa streksum net binne as spekstro, earte en
beane.
It wurd ierappel is foarme út ierde en
appel. Yn it Frysk is ierappel yn 'e rin fan 'e ieuwen ferbastere ta foarmen as
earappel, earpel, jerappel, rjappel en
ierpel. It aparte is dat elke hoeke fan Fryslân syn eigen útspraak fan ierappel
hat.
Der binne yn it Frysk en Nederlânsk
mear wurden dy't sa ferbastere binne, dat jo net mear sjen kinne wat it
oarspronklike wurd west hat. By ierappels’ tinkt men net mear oan ‘appels’ út
de ‘ierde’ en dêrom is yn 'e rin fan de ieuwen de útspraak sa feroare dat men
it oarspronklike wurd net mear werom ken. Sa sjogge jo oan lawabbel net dat it
in ferfoarming fan ierappel is. En wat soenen jo meitsje fan ferbasteringen as
tusearte, stynske weet, leghorn, gouden lyskes of titelroas? Yn en om Drachten
sizze de minsken tusearte foar (griene) beantsjes. Dat komt fan Turkse earte.
Stynske weet is mais en komt fan Eastynjeske weet (‘Oostindische tarwe’). ‘Leg’
yn it Nederlânske ‘leghorn’ hat neat mei ‘leggen’ (lizze, aaien lizze) te
meitsjen, nee it hinneras ‘leghorn’ is in ferbastering fan de Italiaanske
plaknamme Legorno (hjoed-de-dei bekend as Livorno). Gouden lyskes binne appels
fan it ras golden delicious. En titelroas (‘narcis’) komt fan ‘tideloas’ dat
wer fan it Nederlânske ‘tijloos’ komt (fgl. ‘herfsttijloos’).
Yn leghorn, gouden lyskes en titelroas
komme wy yn leg-, lyskes en -roas bekende wurddielen tsjin. Mar dy hawwe dus
neat te krijen mei it tiidwurd ‘leggen’, de namme ‘Lyske’ of mei ‘roazen’. Dy
bekende wurden of wurddielen binne ûntstien omdat de minsken eartiids de
oarspronklike wurden ‘legorno’, ‘delicious’ en ‘tideloas’ net (mear) begriepen.
Dêrnei binne se yn it gewoane taalgebrûk ferbûn mei wurden dy't wol bekend
wienen: leg-, lyske en -roas. En hjoed-de-dei tinke wy by leghorn, gouden
lyskes en titelroazen dat it om ‘leggen’, ‘Lyske’ of ‘roazen’ giet. Mar sa sit
it dus net!
Noch sa’n gefal is it Nederlânske
‘hangmat’. Dat komt net fan ‘hang’ en ‘mat’, mar fan it Spaanske ‘hamaca’, dat
ûntliend is oan it Taino, de taal fan de Arawak-yndianen op Haïty. It betsjut
‘hingjend sliepplak’. It moaiste is noch dat ‘hangmat’ dêrnei yn it Frysk
oerset is ta ‘hingelmatte’. Joast Halbertsma ferbastere yn syn tiid as grap de
ierappel ta lawabbel. De taalpuristyske, hyperkorrekte ‘hingelmatte’ is lykwols
perfoarst gjin grap: it is as serieus wurd opnommen yn de Fryske wurdboeken.
Lawabbels en hingelmatten moatte wy mar mei in kerreltsje sâlt nimme.