In liend bearenburchje

Yn in taal komme wurden foar dy't út in oare taal liend binne. Soms binne sokke lienwurden sa gewoan wurden dat je net iens mear sjogge dat it wurden út in oare taal binne. Yn it nijste boek fan de Nederlânske taalkundige Nicoline van der Sijs, Nederlandse woorden wereldwijd, giet it oer de wurden dy't it Nederlânsk útliend hat oan oare talen. Foar 138 talen hat se neigien hokker Nederlânske wurden yn dy talen opnommen binne. Baas is it wurd dat it meast oan oare talen útliend is. Van der Sijs konkludearret dat Nederlanners en Flamingen blykber graach oeral baasspylje of baasspilen – oan board fan skippen, op plantaazjes, ensfh. De hege frekwinsje fan baas hinget miskien ek gear mei it feit dat baas net allinnich in beropoantsjutting is, mar ek in oansprekfoarm.

Oan it Frysk hat it Nederlânsk ek wurden útliend. Dat moat ek hast wol, want dêr't twa talen sa ticht neistinoar steane, hawwe se altyd ynfloed opinoar. Wy binne twatalich: Frysk en Nederlânsk hawwe jo en ik beide aardich yn 'e macht, dus oer en wer slûpt der wol ris in wurdsje yn, as wy ien fan beiden brûke. Dêr komt by dat it Nederlânsk foaral de taal is fan bestjoer (de bazen!), ûnderwiis, media en tsjerke. Wurden dy't foar it earst yn it Nederlânsk brûkt wurde, nimme wy al gau oer. Mei oare wurden: wy liene dy wurden fan ús buormanstaal. Tink dêrby oan avondmaal, ferwend en toetje. Mar ek wurden dêr't wy net mear sa by stilstean dat se út it Nederlânsk komme, binne dochs lienwurden út dy taal: baas, gas, buis, krante. Soms passe wy lienwurden wat oan. In wurd as moederbedrijf wurdt dan memmebedriuw en schoonvader sette wy oer ta skoanheit, mar it bliuwe ûntlienings.

Hat it Frysk ek wurden oan it Nederlânsk útliend? Yn in earder boek (it Leenwoordenboek, 2005) beskriuwt Nicoline van der Sijs de Fryske ynfloed op it Nederlânsk. Dy ynfloed is net botte grut en ûnder oaren werom te finen yn foarnammen. Yn it Nederlânsk populêre Fryske nammen binne bygelyks Nynke, Femke, Sietse en Douwe. Al langer lyn liende it Nederlânsk wurden as terp, krioelen, sjokken. Guon wurden foar skippen komme ek út it Frysk: tjalk en tjotter. It wurd skûtsje is liend, mar dan allinnich foar it Fryske platboaiem skipke (sels hat it Nederlânsk schuit foar in wat lytser (fracht)skip). Guon sporten wurde yn it Nederlânsk ek mei in Frysk wurd neamd: fierljeppen en sjoelen. En dan klunen dat al yn 1941 yn in Nederlânsk krantesitaat neamd wurdt.

En bearenburch, ús Frysk nasjonaal slokje, dat se oer de Oflsútdyk ek wol drinke, hat it Nederlânsk dat ek fan it Frysk liend? Nee krekt oarsom, want de Amsterdamske krûdeman Hendrik Beerenburg levere yn de achttjinde ieu al krûden mei syn namme deroan ferbûn en yn de njoggentjinde ieu distillearren Amsterdamske jeneverstokers in drankje mei beerenburger krûden. Dat bearenburch hjoed-de-dei mei Fryslân ferbûn wurdt, is foaral in tûke marketingtrúk. Wy hawwe de bearenburch liend mar jouwe him net werom!

Ferskynd yn Friesch Dagblad - 27-11-2010

Help de pake- en beppesizzer troch de tiid

Yn de hjerstfakânsje dogge Fryske musea har bêst om derfoar te soargjen dat pake en beppe har net ferfele sille. Under it motto 'Help pake & beppe de vakantie door', moatte bern dêrom de âlders fan har âlders meinimme nei in museum. Krekt as hienen pake en beppe thús net genôch âld guod om te besjen. Dêrby kin der ek oan twivele wurde oft de âlde minsken har wier wol ferfele. De measte pakes en beppes hawwe genôch wurk mei it oppassen op de bern har bern. En dêr komt noch by dat foaral beppe it noch drok hat om har ferneamde appeltaart, tomatesop of sûpenbrij te meitsjen. 'Oma weet Raad', dus oan in museum komt beppe net mear ta. En pake sit yn it dowehok, is oan it biljerten, skoffelet de folkstún of fermakket him as hingâldere yn it winkelsintrum.

Yn it Frysk waarden pake en beppe earder ek wol oarreheit en oarremem neamd. De 'oare' heit of mem dus, as ûnderskied fan de 'gewoane' heit en mem. En de heit en mem fan oarreheit en oarremem wienen oeroarreheit en oeroarremem. Dy oantsjuttings foar (oer)pake en (oer)beppe binne yn it begjin fan de foarige ieu lykwols ferdwûn en komme allinnich noch mar yn âlde romans en wurdboeken foar.

De wurden pake en beppe steane noch aardich sterk yn it Frysk. Sels bern dy't yn it Nederlânsk opbrocht wurde, sille it Frysktalige foargeslacht noch pake en beppe neame. It yntime karakter fan famyljerelaasjes en de frekwinsje fan dy wurden sille dêr oan meihelpe. Yn in Hollânsk fermidden wurde wurden as pake, beppe, heit, mem wol akseptearre. It past ek wol by de status dy't it Frysk sa njonkelytsen hat: in taal goedernôch foar wat losse wurden en titels. Op harsels steande Fryske sintsjes en wurden dogge it dan wol goed. In wenningbedriuw neamt himsels Elkien, it bedriuw dat de smoargens oprommet hjit Omrin. Eveneminten as Kulturele Haadstêd of Ljouwert Culinair krije in Fryske namme, mar fierders is it allegear Nederlânsk. Geveltsjefrysk dus.

No werom nei de famylje. De bern fan jo bern neame jo pake of beppe. Mar wat sizze jo tsjin de bern fan jo bern? Opa en oma hawwe it oer de kleinkinderen en yn it Frysk wurdt hjoed-de-dei de term lytsbern faak brûkt. Dat is in letterlike oersetting fan it Nederlânsk. Op himsels is it net frjemd dat men in wurd út in oare taal lient en dan oerset nei de eigen taal. Sokke lienoersettings sit it Frysk fol fan, tink oan in wurd as hingâldere of oerbuorman. Mar it Frysk hat fanâlds foar kleinkinder(en) wol wurden: bernsbern, pakesizzer, beppesizzer of pake- en beppesizzer.

Der wurdt wol klage dat de bern sok min Frysk prate, mar dat is net altyd wier. Dêr't pake en beppe it hjir wat sitte litte, hâlde yn dit gefal de bern de Fryske kop der foar. Dêrom in oprop foar oarreheit en oarremem: help de pake- en beppesizzer troch de tiid. 
(earde publisearre yn Friesch Dagblad 16-10-2010).

Noflik wenjen

Het hele werkwoord
It Friesch Dagblad komt sneons geregeld mei de bylage Noflik wenjen. In ekstra krante fol mei foto's, teksten en advertinsjes oer moaie huzen, eigentiidske wenningynrjochting, keukens, sliep- en badkeamers en wat al net mear. De titel fan dy bylage, Noflik wenjen, dêr is wat mei. Noflik is goed Frysk en wenjen ek. It leit dus net oan de wurden, mar wol oan de foarm. Wat is der no krekt ferkeard oan de foarm fan dat sintsje. Om dat dúdlik te meitsjen earst in pear regels út de Fryske en Nederlânske grammatika.
Noflik wenjen is mooglik in oersetting fan Nederlânsk aangenaam wonen. It wurd wonen is in saneamd tiidwurd of yn it Nederlânsk in werkwoord. It 'keale' tiidwurd, dat is it 'hele werkwoord', is de gewoane foarm. Mei in taalkundige term neame wy dy foarm de ynfinityf. Yn it Nederlânsk hawwe alle ynfinitiven as lêste letter in -n: wachten, wonen, zitten, schrijven, trouwen, transpireren, slopen. Yn it Frysk geane de ynfinitiven fan hast alle tiidwurden út op in -e: wachtsje, wenje, wurkje, sitte, skriuwe, trouwe, switte, slope. De tiidwurden stean, gean, jaan, dwaan, slaan, tsjen, sjen geane net op -e út, mar op -n, mar dat is yn dit stikje net wichtich.

Twa soarten 'hele werkwoorden'
Ien fan de ferskillen tusken Frysk en Nederlânsk is dat der yn it Frysk twa foarmen fan it hiele tiidwurd binne. Dat binne earst de al neamde foarmen op -e, lykas wenje, wurkje, drave, skriuwe ensfh. Mar der bestiet ek in twadde foarm: in ynfinityf dy't op in -n útgiet. Yn dy gefallen krije wy: wenjen, wurkjen, draven, skriuwen ensfh. De foarm sûnder -n is de gewoane foarm, mar yn guon gefallen wurdt de foarm op -n brûkt:
1.    as it tiidwurd brûkt wurdt mei it derfoar: it rinnen wol net mear, troch it waskjen ferkleuret it rokje, it noflike wenjen op in doarp.   
2.    as der te foar stiet: der is jild nedich om dat te keapjen, geskikt om te bewenjen, ik kom om help te freegjen.   
3.    mei gean en/of bliuwe, yn kombinaasje mei de folgjende tiidwurden: ik gean/bliuw sitten, stean, hingjen lizzen; ik bliuw rinnen, dêr wenjen, stykjen   
4.    yn guon oare konstruksje mei in oar tiidwurd: ik hear him sjongen.   

Wenje of wenjen?
As der dan in foarm wenjen bestiet, werom is de titel fan de bylage dan net goed? Dat leit him oan de regels wannear't dy -n efter wenje stean mei en wannear net. Yn de titel Noflik wenjen, heart it gewoan it 'keale' tiidwurd te wêzen. Dêr moat dus de foarm sûnder -n stean: noflik wenje. Der stiet ommers gjin it of te foar (regel 1 en 2)  en it hat gjin oar tiidwurd by him (regel 3 en 4). Wat neffens de regels wol kin is: it wenjen foldocht my goed of sy komt op in flatsje te wenjen. Wat neffens de regels net kin is noflik wenjen.
Dêrmei is de les foarby, no mar wer noflik krantlêzen? Nee no: noflik krantlêze.
(Earder publisearre yn Friesch Dagblad 4-9-2010)

deaslaan mei deadwaners

Op serieuze fragen moat serieus antwurde wurde. Jonge bern stelle yn eigen eagen earnstige fragen en wolle altyd fan alles witte. Se sitte by it opgroeien yn in faze dat it wol liket as bestiet har wurdskat mar út ien wurd: 'wêrom'. 'Mêêêm, wêrom ...' en folje sels mar út eigen ûnderfining wei yn wat it bern witte wol. En as mem nei de safolste wêrom-fraach der flau fan wurdt is it simpele antwurd: 'dêrom'. Of ien is lilk en wurdt frege: 'Wêrom bist lilk? Dan kin it wêze dat men it net sizze kin of wol en wurdt ek algau 'dêrom' sein. Noch sa'n foarbyld is: 'Reitsje dat ding net oan! - Wêrom net? - Dêrom net!'

Neist it bywurd 'dêrom' kinne op sa’n wêromfraach ek oare neatsizzende antwurden jûn wurde: 'samar, no gewoan, omtoch'. Op de fraach 'wat ite wy hjoed' antwurdet de kok: opbakte finsterbanken (en brette hânsfodsjes). En wolst witte 'Wa hat dat dien' dan is it antwurd (fan de mooglike dieder?): 'nimmen net'. Op in hiele gewoane fraach as 'hoe let is it', jout de lolbroek it platte antwurd 'kertier foar 't skiten, doch de broek mar fêst los'.

Yn it offisjele, formele domein komt dit deromhinne-draaien ek foar. Politisy, bestjoerders of managers binne hiel betûft yn it jaan fan dizige antwurden. As trouwe boarger of wurknimmer freget men bygelyks oandacht foar in saak dy't jin oan it hert giet of stelt men in serieuze fraach. De frou of man sjocht jin mei niget oan en seit dan: 'it hat myn omtinken'. Dêrnei hearre jo der noait wer wat fan. In oare baas of bestjoerder seit 'dat nimme wy mei' of 'ik kom der op werom' en it resultaat is itselde. Soenen jo by in folgjende moeting wol wer wat sizze tsjin of freegje oan sa'n frou of man?

Dit soarte fan neatsizzende antwurden en reaksjes op driuwende fragen wurde deadwaners neamd. It Dútsk hat der in moai wurd foar: in Totschlagargument. It is in stylfiguer dy't al of net bewust brûkt wurdt om it petear te beynfloedzjen en om it stil te lizzen. Yn de kommunikaasje komt it oer as flau of ferfelend omdat men in serieuze fraach stelt en in serieus antwurd ferwachtet.

Yn in earnstige situaasjes kinne deadwaners krekt it tsjinoerstelde útwurkje as dêr't se foar bedoeld binne. Sa libje der by in kalamiteit of brân mei in soad stjonkerij of reek, by de minsken in soad fragen. De autoriteiten wolle de minsken gerêst stelle en sizze algau dat der gjin gefaar foar de folkssûnens is. Mar mei sa'n algemien antwurd is men krekt hielendal  net gerêst. Hjir wurket it (miskien goed bedoelde) delbêdzjen earslings: de ûnwissens wurdt net weinaam en de noed om sûnens en feilichheid wurdt noch grutter.

De konklúzje is dat taal brûkt wurde kin om in boadskip goed oer te bringen of krekt net. It beslút fan dit stikje is yn styl: freegje troch en lit jo net deaslaan mei in deadwaner.
(Earder publisearre yn Friesch Dagblad 24-7-2010)