Hjoed-de-dei Keninginnedei

Moat 'Keninginnedei' hjoed-de-dei mei in haadletter skreaun wurde of net?  En 'hjoed-de-dei', moat dat no los, fêst of  mei streekjes (hjoed de dei, hjoeddedei, hjoed-de-dei)? As lêzer fan dizze rubryk krije jo no in opdracht: pak jo Frysk wurdboek en sykje ris op 'hjoeddedei'. Der is in kâns dat jo it net fine kinne omdat it sa't it liket der net yn stiet. Foardat jo no it wurdboek by it âld papier smite, moatte jo earst efkes fierder lêze. Der binne ferskillende Fryske wurdboeken: guon yn de saneamde âlde stavering (spelling) en guon yn de nije stavering. Der binne wurdboeken Frysk-Nederlânsk en Nederlânsk-Frysk. En der binne tinne en tsjokke wurdboeken. Fierder is der noch it grutte Wurdboek fan de Fryske taal (24 dielen!) en it ientalige wurdboek: it Frysk Hânwurdboek út 2009.

Wurdboeken kinne brûkt wurde om de stavering fan wurden op te sykjen. De regels foar de Fryske stavering binne fêststeld troch de Provinsjale Steaten. Dan giet it oer saken as 'aa' of 'ae', 'forkeapje' of 'ferkeapje' en 'ûre' of 'oere'. Mar regels om wurden oaninoar of los te skriuwen of oer haadletters of lytse letters, dêr hawwe de Provinsjale Steaten neat oer sein. It gefolch is dat wurdboekmakkers dêr sels in beslút oer nimme moatte en dy besluten falle net altyd gelikens út. Yn guon âldere wurdboeken wurdt hjoed-de-dei los skreaun (hjoed de dei) en dan stiet it by it wurd 'hjoed'. Yn oare wurdboeken stiet it hielendal oaninoar as 'hjoeddedei'. Eartiids seagen wurdboekmakkers nei âldere wurdboeken en grammatika's om in skriuwwize fêst te stellen. Mar sa't al sein is, in oantal saken binne net dúdlik regele en âldere wurdboeken komme der soms yn om.

It nije Frysk Hânwurdboek fan 2009 skriuwt 'hjoed-de-dei', mei keppelstreekjes. De makkers fan  dat wurdboek hawwe foar saken as keppelstreekjes, los- of oaninoar en haadletters de regels foar it Nederlânsk oernommen fanwege de ûndúdlikheid fan eartiids. Dy Nederlânske regels binne fêstlein yn de 'Woordenlijst Nederlandse Taal', it saneamde 'Groene boekje'. Alles wat yn dat boek stiet is offisjeel fêststeld troch it Nederlânske en Belgyske regear.

Dy Nederlânske regels binne hiel goed ta te passen op it Frysk. 'Hjoed-de-dei' is in saneamde gearkeppeling (samenkoppeling) fan wurden en sokke gearkeppelings komme yn it Nederlânsk en Frysk foar. De regel is dat sokke wurden mei streekjes skreaun wurde. In pear Nederlânske en Fryske foarbylden binne 'kruidje-roer-mij-niet', 'heen-en-weer', 'ferjit-my-net' en 'stek-yn-'e-bûse'.

It Nederlânsk hat it 'Groene Boekje' dat staveringsregels jout en in list mei tûzenen wurden yn de offisjele stavering. Foar it Frysk soe it ek goed wêze dat der sa'n boekje komt. Alle staveringsregels soenen deryn stean moatte en fan elk wurd in standertfoarm. Sa kin foar besteande ûndúdlikheden in oplossing jûn wurde. Yn dat boekje soe grif stean dat Keninginnedei hjoed-de-dei mei in haadletter skreaun wurdt, want krekt as yn it Nederlânsk krije de nammen fan feestdagen in haadletter oan it begjin.

 Publisearre yn Friesch Dagblad, 30 april 2011

Voedselcrisis: nei hokker bank?

Sa’n tsien jier ferlyn waard yn Nederlân de earste ‘voedselbank’ oprjochte, in ynstelling dy’t iten ynsammelet en dat fergees útdielt oan minsken dy’t it finansjeel krap hawwe. ‘Voedselbank’ is in Nederlânsk wurd en sa’t it giet mei hast alle wurden út it Nederlânsk, sa giet it hjir ek mei: yn it Frysk sizze en skriuwe wy meast ‘voedselbank’. In wurd dêrfoar yn de eigen taal meitsje dogge wy net sa gau, want wy fine sa’n eigen en echt Frysk wurd al gau oerdreaun.

Mar al dy pakken rys en makaroany, dy oalje en blikgriente, sizze wy dêr yn it Frysk wol ‘voedsel’ tsjin?  Mei oare wurden, is ‘voedsel’ yn ‘voedselbank’  wol in goed  Frysk wurd? De fraach stelle is de fraach beäntwurdzje: nee, it is gjin geef Frysk. Dat is net allinnich it oardiel fan de ‘gelearden’ fan de Fryske Akademy; jo as ‘gewoane’ Fries fiele ek wol oan dat it net doocht. Mar jo witte miskien ek net rjocht watfoar Frysk wurd der dan wol foar brûkt wurde moat. Dy ûnwissichheid oer ‘voedselbank’ bestiet lyksa yn de Fryske media. As men bygelyks op it webstee fan Omrop Fryslân de berjochten neigiet mei nijs oer it ferskynsel ‘voedselbank’, dan sjocht men dat se it meast ‘voedselbank’ of ‘foedselbank’ brûke. In inkelde kear skriuwe se ‘fiedselbank’ en ien kear hienen de Omrop-Fryslânlju it oer de ‘itensbank’. Mar meastal nimme se dus it Nederlânske wurd gewoan oer, soms skriuwe se dat dan noch al mei in f oan it begjin (foedselbank) om it wat Frysker lykje te litten.  In inkelde kear sette se ‘voedsel’ oer as ‘fiedsel’ en komselden brûke se it wurd ‘iten’ foar ‘voedsel’.

Voedsel is yn it Frysk fiedsel. Dat klinkt in bytsje as boekjefrysk en as fiedsel brûkt wurdt yn gearstallings as fiedselbank, fiedselallergy, fiedselpakket of fiedselkrisis, dan kin dat wat stiif oerkomme. Dêrom skytskoarje de minsken fan Omrop Fryslân der nei alle gedachten tsjinoan om it wurd fiedselbank te brûken en dêrom kieze se dan mar foar voedselbank (of sabeare ferfryske: foedselbank). Mar docht men de taal en de taalbrûkers wol rjocht as de taal net goed brûkt wurdt? It sjoernalistike fakmanskip bestiet derút dat men dúdlike taal brûkt. Dúdlike taal is ek dat men de taal op krekte wize brûkt. Dat jildt foar sjoernalisten dy’t yn it Nederlânsk skriuwe mar likegoed  foar  sjoernalisten dy’t berjochten yn it Frysk skriuwe. Dêrby kin op syn minst besocht wurde om ta in bettere Fryske oplossing te kommen foar dizze ‘voedselbankcrisis’.

Der wurde twa al wat Fryskere wurden brûkt op it webstee fan Omrop Fryslân: fiedselbank en itensbank. It beswier fan stivens, formelens by fiedselbank kin út de wei gien wurde troch de fariant itensbank te brûken. Iten is in goede, gongbere oersetting foar voedsel. Yn dizze tiden fan kredytkrisis en jildkrapte is by de gewoane banken amper mear jild te lienen. Foar de minsken dy’t earm binne en gjin jild hawwe om iten te keapjen, besteane der yn Fryslân lokkigernôch itensbanken. 

Klik op de link om te sjen wat it Wurdboek fan de Fryske taal  seit oer fiedsel en iten 

(Set om it hiele artikel te besjen in finkje yn de hokjes 'Toon ook: subbetekenissen | citaten') 

Publisearre yn Friesch Dagblad, 2 april 2011