zaterdag 5 januari 2013

Kening Winter



De lêste moanne fan it jier, desimber, wurdt de wintermoanne neamd, mar de earste beide moannen fan it jier binne gauris kâlder as de lêste moanne. It wurd ‘winter’ wurdt assosjearre mei kjeld, gjin wûnder dat yn de wurdboeken krekt dat skaaimerk yn de betsjuttingsomskriuwing werom te finen is. Sa seit it Frysk Hânwurdboek oer winter: ‘fjirde tiid fan it jier, fan 21 desimber oant 21 maart, de kâldste tiid fan it jier’. Oare wurdboeken jouwe dêr noch by dat it de meast tsjustere tiid fan it jier is.
De winter as bringer fan kâld en ûnlijich waar hat wol yndruk makke, wat bliken docht út nammen dy't oan de winter jûn binne. Ut ûntsach neame de minsken him Kening Winter, in kening dêr't men jin mar ûnder del te jaan hat. Oare nammen binne Jûkelburd en Rûchburd, soms ek yn kombinaasje mei kening: Kening Rûchburd, Kening Jûkelburd. De namme Tsjalf (Thialf) wurdt ek wol yn ferbân brocht mei Kening Winter, mar dat doocht net, want Tsjalf is de feint fan de Germaanske tongergod Donar (Thor) en gjin kening en wintergod.

Yn de sin ‘wy hawwe yn fjouwer jier gjin winter hân’ liket it as kin de winter oerslein wurde en soe it jier ek út allinnich maitiid, simmer en hjerst bestean kinne. Dat is astronomysk net mooglik: de syklus fan de ierde om de sinne soarget needsaaklik foar in seizoen dat it yn it noarden kâld en tsjuster is. Yn de neamde sin hat winter in oare betsjutting, nammentlik ‘rite mei froastich waar’. Yn dat gefal duorret de winter ek gjin trije moanne, mar meast mar in pear wike en dan is it wer foarby. Yn de betsjutting, ‘kâlde tiid fan it jier’, kin winter ek net as ferlytsingswurd ‘winterke’ bestean. By winter as ‘froastige rite’ kin dat wol: ‘wy hienen dizze winter in pear winterkes’. Winter kin ek noch in synonym (oar wurd) wêze foar froast, yn in sin as: de winter hat der oer west. Soks wurdt ûnder oaren sein fan boerekoal en sprútkoal, dy't earst lekker, brosser, wurde as se beferzen west hawwe (neffens in sitaat út it Wurdboek fan de Fryske Taal).
De foarm ‘winter’ is in echte âlde Germaanske foarm. Yn âldere taalfazen bestie it as winter (Aldfrysk) en wintar, wintra, went(e)re (Middel- en Ald-Nederlânsk). Yn hiel wat talen út de Germaanske taalfamylje komt it foar: winter (Dútsk, Ingelsk, Nederlânsk), vinter (Deensk, Noarsk, Sweedsk), vetur (Iislânsk). Sels de keunsttaal Esperanto hat it Germaanske wurd winter liend yn de foarm fan vintro. Yn it Goatysk (in East-Germaanske taal fan sa'n 1500-2000 jier ferlyn) wie it wintrus.

Is de winter fan 2012-2013  in sniewinter of in iiswinter? Wurdt it in iepen of skjinne winter, in strange of in kwakkelige winter? Sit der winter yn 'e loft, krije wy winter? Op koarte termyn kinne Piet Paulusma en Gerrit Hiemstra ús dêr oer ynformearje, foar de lange termyn hingje wy ôf fan de grillen fan Kening Winter, Rûchburd en  Jûkelburd sels.
(Publisearre yn Friesch Dagblad, 5-1-2013)