zaterdag 2 februari 2013

Is de ‘e’ stom?


Yn de sin ‘In Mullumer mukkes nukt lustich in luftige truffel tusken de rustige rusters’ komt in kear as wat it letterteken e foar dat útsprutsen wurdt as in swak u-eftich lûd sûnder klam (‘klemtoon’). Yn it gewoane spraakgebrûk wurdt dy letter in stomme e neamd, mar dat is gjin goede oantsjutting. In ‘stomme’ letter wurdt net útsprutsen, lykas bygelyks de h fan hjir. Oare foarbylden binne de l yn kâld en de r yn gers of bern. Dêrfoaroer wurdt de e yn mukkes wol útsprutsen. Dy letter e is in skriuwteken foar in klank dy’t yn de taalkunde ‘sjwa’ neamd wurd. De sjwa is in ûnbeklamme, toanleaze klank. Hy liket wat de útspraak oangiet wol wat op de u yn mukkes en nukt.
Dy swakke, toanleaze klank wurdt net allinnich mei it teken e skreaun, mar ek wol mei in i of in u. Sa wurdt yn ‘Mullumer’ de twadde u dúdlik swak en ûnbeklamme útsprutsen, krekt as de u yn iensume en bûchsume. Ek de i yn luftige, aaklike, bangich en achttjin is in sjwa. Yn lytse wurdsjes as it, in, jin is de i ek it teken foar dat swakke, ûnbeklamme lûd. Yn it Nederlânsk wurdt de ij yn moeilijk en kerkelijk ek as sa’n swakke e útsprutsen.
Yn wurden as miskien, fabryk, muzyk, karwei en majoar falt de klam op it twadde lid fan it wurd. Omdat de klam op -skien, -yk, -wei en -joar falt, ferswakket it folle lûd (de i, a en de u) yn it ûnbeklamme wurdlid en wurde de wurden útsprutsen as meskien, febryk, mesyk, kerwei en mejoar. Meastal skriuwe wy it folle lûd, mar soms wurdt de reduksje fan fol nei swak lûd ek yn de stavering trochfierd: ‘de femylje fan kletsmejoars hat it kerwei meskien moarn kempleet.’
Yn it Frysk geane in hiel soad haadwurden (‘zelfstandige naamwoorden’) op in sjwa út: planke, flesse, bonke, bûse, file, minske, matte, kanne, koarde, skoalle. Yn it Aldfrysk hienen in oantal fan dy wurden noch in -a as útgong. Sa wiene ús Nijfryske wurden mûle, mage en Peaske yn it Aldfrysk mula, maga en Paska. Yn dy gefallen is ek it folle lûd -a redusearre ta in swakke -e. En soms is yn it Frysk dy -e hielendal ferdwûn. Wurden as maach, koard en plank komme yn it moderne Frysk al foar. Dat de -e dêr weifalt, komt mooglik troch Nederlânske ynfloed. De neamde wurden hawwe ommers yn dy taal de einichste -e ek net (mear): plank, school, maag.

Der is noch wol mear te sizzen oer dit swak útsprutsen lûd. It wurdt ynlaske as oergongsletter yn wurden as aaklik (akelik) en baarch (útsprutsen as ‘barech’). It komt efter âld, as bûgingsútgong yn: ien âld hûs, twa âlde huzen. It ferskynt as tuskenletter tusken pyk en fel of swan en blom yn  gearstallings as pikefel en swanneblom. Dit swakke, ûnbeklamme lûdsje is sa wichtich yn de taal, dat it perfoarst net stom is.
(Ferskynd yn Friesch Dagblad 2-2-2013)