Lêzbere foroaringen

‘Moi sunder wergea benna da walden: / Smoekscadjend beamtegrien oerol yn 't rund.’ Sa bigjint it bikende liet ‘De Wâldsang’ fan de dichter Harmen Sytstra, mar sa stiet it tsjintwurdich net yn de lietebondel ‘Fryslân sjongt’. Sa't it hjir stiet is it de oarspronklike ferzje út 1848. Yn de tiid fan Sytstra, de njoggentjinde ieu, stie de Fryske stavering noch net fêst en der wiene forskillende taelkundigen en skriuwers dy't in systeem fan staveringsregels úttocht hiene. De skoalmaster Harmen Sytstra ûntwurp in systeem fan regels dat syn oarsprong foun yn it Aldfrysk, it Frysk fan foar 1500. Dat er nei dat âlde Frysk seach is to sjen oan wurden as benna (binne) en rund (roun). Yn dy âlde tiid waerd it sa skreaun en sein. Yn de tiid fan Sytstra like it sprutsen Frysk lykwols folle mear op ús Frysk fan hjoed-de-dei as op it Aldfrysk. Hy skreau dus in Frysk dat sa al ieuwen net mear útsprutsen waerd. En soms wie it al ûnlêzber foar de minsken fan syn tiid en alhielendal foar ús. Wat meitsje jo bygelyks fan dit sintsje yn dat pseudo-Aldfrysk út 1855: ‘Prîsgia hin hierum but-hullan, det forguldath den rimer lîk as en kranse fon buterblummon den kinkel.’

Gelokkich is dizze frjemde stavering net neifolge. Tiidgenoaten fan Sytstra hiene al better foar it forstân dat as jo de minsken oan it Frysk-lêzen krije wolle, dat de stavering dan ienfâldich wêze moat. Yn 1879 kaem der in earste beregeling fan de Fryske stavering. Dy staveringsregels hawwe it oant 1945 ta úthâldden en liket noch wol aerdich op hoe't wy yn diztiid it Frysk skriuwe. In pear fan de greate forskillen tusken de stavering fan 1879 en fan 1945 binne to sjen yn dit sintsje: ‘Wy scille (sille) det (dat) wirk (wurk) fen (fan) dy man yn stikken skûrre (skuorre).’ Tusken heakjes stiet de foarm neffens de regels fan 1945. Dit is al better nei te kommen as it pseudo-Aldfrysk fan Harmen Sytstra.

Miskien binne jo aerdich bitûft yn it Frysk-lêzen: jo lêze elke dei in stikje út de Fryske Bibel, alle wiken in Frysk boek en fansels alle moannen dizze rubryk. Soenen jo dan in boek fan Reinder Brolsma, Ulbe van Houten of Simke Kloosterman mei wurden as ‘wirk’, ‘fen’, ‘scille’ ‘hjar’, ‘skûrre’ en ‘det’ net neikomme kinne? Miskien moat it earst wol wat wenne, mar as it in goed boek is, dan lêst it nei forrin fan tiid grif al flotter.

Yn 1980 is de Fryske stavering noch in kear foroare en fierder forienfâldige. Inkelde wizigingen  binne dat de ou yn wurden as joun en goune feroare yn û ( jûn, gûne) en dat de ae yn bygelyks aep en baen no aa (aap, baan) waerd. For- en bi- yn wurden as foriening en bigeanber waerd wizige yn fer- en be- (feriening en begeanber). De h foar hwer fordwoun en to waerd te. Oft it foar ús, lêzers út 2014, no ek dreech wurden is om teksten yn de âlde stavering fan foar 1980 te lêzen? As jo dit stikje goed neikomme kinne, hawwe jo it antwurd.

Karen Bies skriuwt Grut Frysk Diktee 2014

Woansdei 16 april wurdt de finale fan it tolfde Grut Frysk Diktee hâlden. It evenemint fynt lykas wenst plak yn de Steateseal fan it Provinsjehûs yn Ljouwert. Tekstskriuwer en foarlêzer is dit jier Omrop  Fryslânpresintatrise Karen Bies. Oaninoar of los, Haadletter of net, û of oe, f of v, streekje of gjin streekje, hjerring of hearring, frjemde of âlde wurden? Karen sil de dielnimmers útdaagje om op har iepenst te wêzen foar dat soarte fan tûkelteammen en ûnferwachte ynstjonkers. It diktee is stavere neffens de jildende regels foar de Fryske stavering.
Meidwaan oan de finale
Wat moatte jo dwaan om kâns te meitsjen op in finaleplak by it Grut Frysk Diktee? Streekje de flaters yn ûndersteand kwalifikaasjediktee oan en set efter elke sin hoefolle flaters oft jo yn dy sin fûn hawwe. Tel dêrnei alle flaters op en skriuw ek it totaal op. Stjoer it kwalifikaasjediktee mei jo namme, adres, telefoannûmer (en e-mailadres) nei: Diktee 2014, p/a Fryske Akademy, Postbus 54, 8900 AB Ljouwert. De bêste 40 ynstjoerders wurde útnoege om mei te dwaan oan de finale op 16 april. Jo ynstjoering moat foar 25 maart ynkommen wêze. Finalisten krije yn ‘e wike dêrnei berjocht.

1. De omslag dy’t revolúsjes tewei bringe kinne somstiden de wrâld sadanich yn disoarder bringe dat neitiid, as der wêr wat oarder yn de gaös kommen is, de wrâld amper mear werom te kinnen is.
2. Der binne refolten dy’t mei gewelt en fordrukking minskerjochten teskuorre en tegnjidzje; en der binne revolúsjes dy’t sûnder houwerij de boel ûnderstboppe keare.
3. De Yndustriele Revolúsje mei de feroaring fan de agraryske maatskippij nei de mear megansyke maatskippij mei massaproduksje en kapitalisme makke oarsoartiche slachtoffers as de Russyske Revolúsje, wêr’t geweren en bommen de sfeer bepaalden.
4. De útfining fan de boekdrukunst is ek sa’n omkear dy’t in sadanigen impakt op de wrâldskiednis hawn hat dat wy, de minsken fan dêrnei, ús amper of net yntinke kinne hoe’t it dêrfoar west hat.
5. De digitale revolúsje sette út ein mei de útfining fan de kompjoeter, mar de trochbraak kaam mei de yntroduksy fan ynternet, mei de yntree fan apensturt en epost, mei it yndrukken fan ctrl+alt+delete, en mei sms-kes, Whattsapp-en, de snoadfoan en it tablet.
6. Mei spionnearjende Amearikaanske websneupers en oeral big brother-eftige gnúfkamera’s as moderne strúnjagers is jins privasy net mear feilich.

Oplossings oer de e-mail rjochtsje oan: fryskdiktee@fryske-akademy.nl