zaterdag 31 maart 2012

­Mei tomme en wiisfinger

Ien dy't by de pinken is wit dat hast alle minsken mei fiif fingers berne wurde. De earste wurden dy't in bern leart, binne de beneamings foar de dingen dy't flak by him binne: mem, heit, hân. Soms hat in pjut it besteande wurd noch net leard en dan betinkt er sels wat. Sa stie okkerwyks yn de rubryk Snypsnaren yn dizze krante, dat in berntsje de fingers beneamde neffens de pink: de lytse pink, de grutte pink, de middelpink ensfh. Guon minsken tinke miskien dat sa'n bern in taalefterstân hat, mar it binne gewoan kreative fynsten foar wat yn de standerttaal pink, ringfinger, middelfinger, wiisfinger en tomme hjit. En dy basiswurden leart ús pjutsje noch gau genôch.

De pink wurdt yn it Frysk ek wol lytse finger neamd, krekt as yn it Dútsk (Kleiner Finger), Ingelsk (little finger) en it Sweeds (Lillfinger). Foar de oare fingers besteane nammen as foarste finger foar wiisfinger, grutte finger foar middelfinger en ringeling foar ringfinger. Yn it Hollânsk komt ringeling foar yn it rymke ‘Naar bed, naar bed zei duimelot ...’ mei dêryn neist duimelot en ringeling, ek de fingernammen likkepot, lange Jaap en kleine ding. De njoggentjinde-ieuske Fryske skriuwer Joast Halbertsma notearret foar it Frysk ek sa’n rychje: lytse pink, gouden ring, âldemoer, potslikker, luzeknipper. Opfallend is dat beide talen foar de wiisfinger in namme hawwe dy't ferwiist nei it mei de finger slinen út potten en pannen mei lekkers. Taal is sa moai, men soe jin de fingers der by ôfslikje.
De ringfinger hjit sa om't de trouring om dy finger dien wurdt. Eartiids waard dat dien omdat de minsken tochten dat der in streekrjochte bloedtafier fan it hert nei de ringfinger rûn. It hert as teken fan leafde waard sa ferbûn mei de trou dy't troch de ring symbolisearre waard en noch altyd wurdt. Yn oare talen hjit de ringfinger ek wol ‘finger sûnder namme’ (bgl. it Sineesk en it Sanskrit).
De oerlevere Aldfryske nammen (fan foar it jier 1500) foar de fingers binne û.o. ‘thî grâta finger’ (de middelfinger), ‘thî litika finger’ of ‘sluter’ (lytse finger, pink). Foar tomme brûkten de âlde
Friezen neist ‘thuma’ ek it wurd ‘halder’ (Nijfrysk: hâlder). Dy oantsjutting hat miskien wat te meitsjen mei it feit dat men de tomme brûkt om wat mei beet te hâlden (te omsluten).

It wurd finger heart mei de nammen fan oare lichemsdielen by de âldste grûnwurden fan ’e taal. Soksoarte wurden krije yn in taal al gau mear betsjuttings, siswizen en fêste ferbiningen: immen op de fingers tikje; de tomme derop hâlde, it yn ’e fingers hawwe; immen by de tomme heine; it is op 'e fingers nei te tellen; immen in finger jaan, dy't dan de hiele hân nimt; as ik har yn 'e fingers krij!
It lichem mei syn lidden hat de taal hiel wat mooglikheden en rykdom jûn. Dat is op 'e fingerseinen wol nei to gean en dat haw ik jo yn dit stikje mei tomme en finger oantsjut.

(Publisearre yn Friesch Dagblad 31-3-2012)

zaterdag 3 maart 2012

Mooi ien ut Friesk twitterje


Yn ’e foarige ôflevering fan ‘Wurden’ seagen wy dat it Frysk in (beskieden) plakje op Twitter hat, mar de fraach wie oft dat genôch is om te sizzen dat it Frysk in libbene taal is. Dêrom noch mar ris in stikje oer Twitter, om te sjen hoe’t dêr oan Frysk dien wurdt. De Fryske twitterders skriuwe sels berjochtsjes of antwurden op dy fan oaren. Dy eigen berjochten binne Frysktalich, de antwurden binne of Frysk of Nederlânsk. Frysk wurdt brûkt tsjin minsken dy't yn it Frysk twitterje, Nederlânsk tsjin Nederlânsktalige twitterders. Dy twatalichheid slút hielendal oan by de wizânsje yn it mûnlinge taalferkear yn Fryslân. De measte Friezen prate dêr ûnderinoar Frysk en skeakelje daliks oer nei it Nederlânsk as se dêr yn oansprutsen wurde. Sit dêr noch altyd it idee achter dat de oar jo net ferstiet of jo stikje net lêze kin? It giet der by kommunikaasje op 't lêst om dat in oar jo begrypt en dan kiest men foar alle wissichheid leaver foar it Nederlânsk.

De Fryske skriuwers staverje it Frysk gauris fonetysk (neffens de útspraak): ‘Dan mat we ek eefkes om skwon sjen’. Ek komt moai foar it ljocht as in twitterder yn in Frysk dialekt skriuwt: ‘... en don harre we t wer hoan fjar disse wieke!’ De skeanprinte wurden binne typysk Wâldfrysk. Neffens de útspraak opskreaun is ek de folgjende meidieling: ‘vemidje ryde?’ Offisjeel heart it ‘fan ’e middei ride?’ te wêzen. Mar tweets wurde meast mei in mobyltsje of ‘smart phone’ makke en dy hawwe lytse toetskes om mei te typen en dat is lestich. Dan moat it sa koart as mooglik, bygelyks ‘wrm net’ (wêrom net). Je kinne de wurden ek ferkoartsje troch sifers te brûken of de klank fan letters. Dat skeelt yn it oantal lettertekens as jo mar 140 brûke meie. Foarbylden dêrfan binne ‘Dr88’ (Drachten) en ‘wist ut no cker’? (seker). By dat gebrûksgemak past ek dat der gjin dakjes en streekjes brûkt wurde. Yn ‘Mat alinne om 5oere wolwer thus wese’ moat thus ‘thús’ wêze en in dakje op de e yn wese (wêze).
Geregeld wurde de staveringsregels ferkeard tapast. Yn ‘vemidje ryde?’ stiet ride mei in y yn stee fan in i. Deselde twitterder skriuwt ek: ‘joen te rieden?’, ride no ynienen dus mei ie. Yn de folgjende sintsjes noch inkelde foarbylden fan wurden dy't neffens Nederlânske regels skreaun binne: ‘ik ha jet fan moarn mar wit net zeker’, ‘dan kin we mij us centsjes die we vertsjinne ha mij 'skyscraper' mooi een my little pony hus keapje’, ‘volgens mij ol.’ De stomme h foar in j (jir) mist wol gauris en der stiet ek wol in h dêr't it net moat: ‘Hjoen wer lekker frikandelbroodjes’.

It binne meast jonge minsken dy’t it Frysk ‘yn libben’ hâlde op Twitter. It is allinnich spitich dat se hast allegear de staveringsregels net tapasse. Komt dat om’t hjir sprake is fan in ûnderwiisefterstân? Dan leit der in moaie taak foar it Frysk ûnderwiis.