Each, êch, eech foar de dialekten

It is dit jier 80 jier lyn dat de ‘Friesche Dialectgeographie’ ferskynde, in boek oer de dialekten fan it Frysk yn ús Fryslân. Jan Jelles Hof (De Gaastmar, 1872-1958) beskriuwt dêryn de ferskillen tusken de dialekten fan it Frysk: de taal yn it noarden, suden, westen en easten fan ús provinsje. Dit boek út 1933 is nei al dy jierren noch altyd in ‘fundgrube’ foar taalkundigen en taalleafhawwers. Hof wie skipperssoan en hie yn syn jeugd hiel wat dialektferskil opheind doe't er mei heit op 'e skûte troch hiel Fryslân fear. Dy dialektkennis wreide er letter noch út troch fjildûndersyk: hy besocht tusken 1915 en 1933 systematysk de measte Fryske doarpen en befrege yn elk plak de minsken oer harren taal. Sa krige er in goed oersjoch oer wêr't de Friezen wat sizze.

It is de fertsjinste fan Hof dat er dy ferskillen oant op it detail yn kaart brocht hat. Dat ‘yn kaart’ is letterlik, want yn it boek steane 68 kaarten fan Fryslân dy't de dialektferskillen werjouwe. De measte Friezen hawwe wol in idee fan de ferskillen tusken it Wâldfrysk, Klaaifrysk en Súdhoekster Frysk. It is bekend dat se yn 'e Wâlden ‘heit’ sizze en op 'e Klaai ‘hoit’ of ‘hait’. En it is ek gjin nijs dat se yn de Súdhoeke ‘skunnen’ en net ‘skuon’ sizze. Hof hat fan bergen fan soksoarte ferskillen de krekte grins oanjûn: yn dit plak sizze se it sá en yn dat plak sizze se it sá. In foarbyld dêrfan is it gebrûk fan de foarmen ‘baarne’ en ‘brâne’. Hof beskriuwt dat yn it noarden ‘baarne’, en yn it suden ‘brâne’ sein wurdt. Yn in krite dy't fan west nei oast rint (fan Koarnwert, by Boalsert en Ljouwert lâns, nei Feanwâlden en Bûtenpost) wurde beide foarmen trochinoar brûkt. Hof merkt by dizze kaart op dat de skieding tusken it baarne- en brâne-gebiet net skerp is. De foarm ‘brâne’ ferskoot út it suden wei hieltyd mear nei it noarden. In oare kaart giet oer de foarm ‘each’, dy't yn it noardwesten fan Fryslân as ‘each’ útsprutsen wurdt, yn it noardeasten as ‘êch’ en yn it easten en suden as ‘eech’.

 

It boek fan Hof is noch altyd fan betsjutting foar de Fryske taalstúdzje  en de wearde kin net yn in  pear sinnen beskreaun wurde. Hof syn detaillearre 'foto' fan it dialektferskaat fan it Frysk makket dat de taalkundige fan 2013 goed ûndersyk dwaan kin nei de taalferoaringen yn it tiidrek 1933-2013. Wat dy taalkundige dan fynt is bygelyks dat it dialektysk ferskaat yn Fryslân stadichoan ferdwynt en dat de grinzen ferskowe. Sa is hjoed-de-dei waar te nimmen dat de al neamde foarm ‘brâne’ sa fier nei it noarden opskood is, dat er no yn hiel Fryslân de gewoane foarm wurden is. Sûnder Hof hienen wy dêr folle minder each, eech of êch foar hân.

Is in woekerpolis in bloedsûgersakkoart?

In jier ferlyn wisten jo net wat in project X-feest wie en fan sosjale media (‘social media’) hiene jo amper heard. Nije wurden dus, dy't ynienen opgong meitsje yn in taal, dy't soms nei ferrin fan tiid ek yn it wurdboek komme, mar ek samar wer ferdwine kinne, omdat se by in bepaalde tiid hearre. Fiif jier ferlyn wisten jo en ik ek amper wat in woekerpolis wie. Sa’n woekerpolis is in ‘poalis fan in spar- of belizzingsfersekering dêr't in grut part fan de preemje by brûkt wurdt om kosten te beteljen en dy't dêrom in leech of negatyf rendemint hat’. It wurd is yndertiid betocht troch de redaksje fan it televyzjeprogramma Tros Radar. Yn dat programma kamen se wakker op foar de minsken dy't sa'n poalis ôfsletten hienen en it skip yngien wienen.

No is woekerpolis in Nederlânsk wurd en dêrom kaam it foar yn in wedstriid dy't ein ferline jier útskreaun waard troch de Ried fan de Fryske Beweging. Dy wedstriid bestie derút dat foar woekerpolis, tuigdorp, papadag en noch in rychje oare wurden Fryske oersettings betocht wurde moasten. Goed 60 minsken stjoerden wurden op en de sjuery fûn bringbrommer foar ‘bezorgbromfiets’ de gaadlikste fynst. Oare moaie wurden wiene skjinpraatkultuer (‘sorrycultuur’), heitydei (‘papadag’) en pronkprotter (‘aandachtsjunk’). Foar woekerpolis waarden gâns oersettings betocht: belizzingsfersekering, besoademiterfersekering, bloedsûchpoalis, bloedsûgersakkoart, bloedsûgerspoalis, ferliespoalis, fuortsmeltfersekering, jildpineferdûbeler, klau-ynpoalis, kostefretter, plôkpoalis, poepebelizzing poepefersekering, pongluzersfersekering, pongluzerspoalis rûpelpoalis, skobberspoalis, sneujildpoalis, túchweardepapier, útklaaipapier, útklaaipoalis, útstrûppoalis, útsûchpoalis, waaks-en-dijpoalis, woekerpoalis, wrot-en-wraamoerienkomst, wyldgroeipoalis.

It binne prachtige fynsten, mar net altyd brûkber. Polis yn woekerpolis betsjut ‘kontrakt tusken in fersekeringsmaatskippij en in fersekere persoan’. Dy betsjutting is net werom te finen yn bygelyks akkoart fan bloedsûgersakkoart, yn ferdûbeler dat yn jildpineferdûbeler stiet, en net yn weardepapier út túchweardepapier. It wurd woeker betsjut ‘te hege, ûnwettige, ûnridlike winst of rinte’, en dat moat ek werom te finen wêze yn de oersetting fan woekerpolis. Yn ferlies fan ferliespoalis, yn poepe fan poepebelizzing en yn wyldgroei fan wyldgroeipoalis mist dat.

Foar woeker- keazen de ynstjoerders ek wol bloedsûgers-, klau-yn-, plôk-, en rûpel-. Dy wurden binne aardich synonym mei woeker yn woekerpolis, want it giet hieltyd om it freegjen fan mear  jild as dat rjochtmjittich is. It ferskynsel woeker is al net posityf, en de neamde foarmen hawwe suver noch in ekstra ûngeunstige lading. By de synonimen bloedsûgerspoalis, klau-ynpoalis, plôkpoalis en rûpelpoalis wurdt it ferkearde fan woekerjen sa noch folle ferkearder!

By dy ynstjoerings siet in wjergader dy't de lading ek dekt: woekerpoalis. It is neat net slim dat it in streekrjochte oersetting fan it Nederlânske woekerpolis is. De wurden woeker, woekerje en poalis hawwe ommers al lang in plakje yn ús Fryske taalhûs krigen en dêrom kin woekerpoalis ek gewoan yn it Frysk bestean. Al is it fansels foar alle minsken dy't yndertiid sa'n ding ôfsletten hawwe wol te hoopjen dat  woekerpoalis sa gau as mooglik wer út de taal ferdwynt.